Usmena istorija pred mikrofonom

Naša „skrivena radiofonija” autentično svedoči o martovskimi aprilskim događajima 1941.godine, zahvaljujući i projektu autora ovog napisa i Radio Beograda pod nazivom „Jugoslavija 1918-1991”

ZVUCI PROŠLOSTI

Dragoslav Simić

Projekat Jugoslavija 1918–1991, kratak pregled nastao je slučajno. Početkom devedesetih, kada se raspala druga Jugoslavija, svakodnevno smo u redakciji razgovarali o tome šta nam se dogodilo. Niko od nas, u tom času, nije mogao da ima jasan odgovor. Zamislio

sam priču bez glumaca, u kojoj bi bili korišćeni samo dokumentarni tonski zapisi. Ubrzo sam utvrdio da takvih originalnih tonskih zapisa ima malo ili ih nema uopšte. I onda sam počeo da tragam po skrivenoj radiofoniji, uzbudljivo i, kasnije će se utvrditi, plodotvorno.

Ceremonija poslednjeg ispraćaja kralja Aleksandra u Beogradu 1934. godine

Govor pučiste Jovovića 27. marta

Zoran Manojlović, koji je bio gimnazijalac 1941. godine, ponudio mi je snimke napravljene na aparatu za snimanje zvuka u vlasništvu njegovog oca dr Koste Manojlovića, muzikologa. Zoran je, naime, snimao događaje 27. marta 1941. godine sa beogradskog radija: govor kapetana Jakova Jovovića, koji se u ime mladog kralja Petra obraća slušaocima, i govor patrijarha Gavrila Dožića, koji pozdravlja pučiste i mladog kralja Petra.

Ovaj gimnazijalac čini još jednu uslugu našoj govornoj istoriji i 5. aprila 1941. snima radio postaju glavnog ustaškog stana koja pod nazivom Radio Donau svoj program emituje iz Beča. Spiker je rekao: „Za konačan čin oslobođenja hrvatske domovine ispod tuđinskog srbijanskog jarma, te za uspostavu nezavisne i samostalne Hrvatske države na cijelom povjesnom području od Mure do Dunava, od Dunava do sinjeg Jadranskog mora...”

Na istom snimaču zvuka, Zoran Manojlović snima sa radija suđenje generalu Draži Mihajloviću 1946, koje je Radio Beograd prenosio uživo iz Doma garde u Topčideru.

Domaća radiofonija ima malo sačuvanih tonskih zapisa koji spadaju u kategoriju govorne istorije nastalih pre Drugog svetskog rata, jer je bombardovanjem 6. aprila 1941. srušen deo četvrtog sprata Akademije nauka u Knez Mihailovoj ulici, odakle je Radio Beograd emitovao svoj program, i tim činom su uništene ploče sa snimljenim emisijama Radio Beograda.

Da li je kralj Aleksandar govorio „beogradskim” ili „cetinjskim” akcentom, manje je važno od činjenice da je ostao sačuvan samo jedan snimak njegovog glasa, kada je na proputovanju po balkanskim zemljama, avgusta 1934. godine, u Sofiji otpozdravio bugarskom caru Borisu i carici na srpskom i bugarskom jeziku.

Uoči potpisivanja Trojnog pakta

Tonski zapis koji sam 2002. dobio ljubaznošću Radio Praga je takođe ekskluzivitet. Čehoslovaci snimaju ceo govor dr Milana Stojadinovića, predsednika Vlade Kraljevine Jugoslavije na sahrani Tomasa Masarika 1937. godine. Snimaju i emituju reportažu u trajanju od 45 minuta sa dočeka jugoslovenskih sokola na Desetom sveslovenskom sletu u Pragu i Bratislavi 1938. Domaćin, čehoslovački general Miloš Žag pozdravlja na srpskom jugoslovensku vojnu delegaciju. Odgovara mu general Kukavičić. Na kraju reportaže, sedamnaestogodišnja Jovanka Jovanović, gimnastičarka iz Zemuna, preko radija pozdravlja svoju domovinu „iz zlatne Prahe” i poziva svoje mlade drugove – sokole, da dođu u „našu zemlju” 1941. godine, „kada će se kod nas održati sledeći sokolski slet”.

U porodici Zlatice Baltić, spikerke beogradskog radija, ostaje sačuvana gramofonska ploča govora predsednika Vlade Kraljevine Jugoslavije Dragiše Cvetkovića prilikom obeležavanja godišnjice sporazuma sa Hrvatima 1940. godine, kao i vesti koje ova spikerka čita na beogradskom radiju 1940. godine.

Nemci snimaju potpisivanje Trojnog pakta u Beču 25. marta 1941. Govor Dragiše Cvetkovića počinje rečima: „Za nas je najvažniji cilj da obezbedimo mir i sigurnost Jugoslavije...”

Staljin okreće leđa Kraljevini Jugoslaviji

Ađutant kneza Pavla major Peca Pomorišac, koga sam snimio u Australiji, opisuje svoju službu u noći između 26. i 27. marta u Dvorskom vozu 1941. godine. Tada prati kneza do Zagreba. Tu je bio prekinut knežev put, a knez vraćen u Beograd. Pomorišac je pratio kneza Pavla sledećeg dana do granice sa Grčkom, kada je knez Pavle izgnan iz zemlje.

Pukovnik Žarko Popović, vojni ataše Kraljevine Jugoslavije u Moskvi 1941. ispričao je u mikrofon istoričaru Dragoslavu Đorđeviću u Londonu 1971. godine svoje razgovore sa Staljinom u Kremlju u noći između 5. i 6. aprila 1941. godine, kada je trebalo da bude potpisan ugovor o vojnoj saradnji između Kraljevine Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. Josip Visarionovič pred zoru 6. aprila doznaje za Hitlerov govor kojim on objavljuje rat Jugoslaviji: „Staljin je svečano potpisivanje, pa čak i ručak na koji je bio pozvao sve  Jugoslovene koji su prisustvovali prijemu u noći 5. i 6. aprila 1941. potpuno izigrao... Sledećeg dana, 7. aprila, primljeni smo vrlo hladno i odmah nam je rečeno da sovjetski komesarijat za narodnu odbranu nema pojma o isporuci nekog oružja Jugoslaviji...”, svedoči pukovnik Popović. Istoričar Dragoslav Đorđević celo ovo svedočenje Žarka Popovića ustupio nam je kao tonski zapis za naš projekat.

Nemci objavljuju rat Jugoslaviji i bombarduju Beograd 6. aprila, a pilot poručnik Ženja Rupnik 15. aprila 1941. godine nalazi se sa svojom letačkom grupom na aerodromu u Nikšiću sa koga treba da polete članovi jugoslovenske vlade u emigraciju: „Jedini avioni koji su bili sposobni da polete bile su ’savoje’ i tu se stvorila velika gužva u kojoj su se svađali ko će se  ukrcati u malobrojne avione za Grčku” – svedoči Rupnik ovom novinaru.

Američki radio majora Kosića

Major Nikola Kosić, jedan iz grupe pučista, bio je zarobljen 25. aprila 1941. i transportovan u Nemačku: „Već smo se u tom furgonu posvađali ko je kriv za poraz” – govori Kosić sa magnetofonske trake. „Vi pučisti ste krivi za ovaj slom – i tako je raskol trajao među nama sve do kraja zarobljeništva, dok se posle kapitulacije Nemačke nismo razišli, svako na svoju stranu.”

Nikola Kosić posle zarobljeništva odlazi u Ameriku i tamo kao radnik u fabrici teških mašina u Milvokiju organizuje „radio čas”, koji vodi 30 godina. Sačuvao je veliku fonoteku svojih radio-emisija snimljenih u Americi i tako načinio neprocenjivu uslugu domaćoj radiofoniji. „Raskol u eteru” je ključna tema kojom se Kosić bavio na svom radiju kao svedok raskola Srpske crkve u Americi. Jedan od kurioziteta Kosićeve radiofonske zbirke je i radio-drama „Cerska bitka”, prema knjizi Radoja Jankovića, snimljena u hotelskoj sobi u kojoj je Kosić živeo 1956. godine.

Godine 2007, profesor Živomir Mladenović, koji je tada bio u 97. godini života otkrio mi je da je ovaj čovek bio jedan od poslednjih učesnika emisije „Nacionalni čas” Radio Beograda u prelomnoj 1941. godini, koju uživo prenose Radio Zagreb i Radio Ljubljana. Emisija je danas uglavnom zaboravljena, ali je u svoje vreme bila elitna i, svakako, veoma ozbiljno i temeljito pripremana. Profesor je sačuvao tekst svog predavanja „Rodoljublje starih srpskih biografa”, koje je izgovorio 1941, a ponovio ga je prilikom ove posete u mikrofon vašem novinaru 2007. godine.

Kralj Petar i Draža u Kongresnoj biblioteci u Vašingtonu

Zahvaljujući profesoru elektronike dr Dragoljubu Pokrajcu na univerzitetu Delaver u SAD, istraživaču amateru naše radiofonije, u nemačkom radio-arhivu u Vizbadenu pronađen je ceo prenos sahrane kralja Aleksandra oktobra 1934. koji vrše nemački reporteri i niz drugih vrednih dokumenta za koje nismo znali: feldmaršal Svetozar Borojević, obraćanje vojnicima na Soči, 1916, profesor Mihajlo Konstantinović 1937. ili Titov govor u Moskvi aprila 1945, koji snima nemačka tajna služba.

Tragom Pokrajčevog pisma objavljenog u Politici, u rubrici „Među nama”, aprila 2006, javnost je saznala da se u Kongresnoj biblioteci u Vašingtonu čuvaju neki snimci od značaja za našu istoriju: snimak Simfonijskog orkestra Radio Beograda pod upravom Mihajla Vukdragovića, direktan prenos „plave mreže” iz Beograda 1938, snimak govora kneza Pavla Karađorđevića 5. marta 1939. i niz drugih tonskih zapisa iz naše zvučne istorije.

Tek oktobra 2013. Pokrajac na Kolarcu u saradnji sa Đorđem Malavrazićem i istoričarom Predragom Markovićem prikazuje sledeća radio-dokumenta: direktan prenos emisije Kratkotalasne radio-stanice Beograd, 1939. godine, u trajanju od 30 minuta; pozdrav američkim slušaocima iz Beograda pred otvaranje Svetske izložbe u Njujorku; kralj Petar Drugi u američkom senatu govori 1942. godine; kralj Petar drugi razgovara sa jugoslovenskim radnicima u fabrici aviona delimično na srpskom; radio-drama „Draža Mihailović” snimljena 1942. u američkoj produkciji.

Vodeći engleski istraživač zvučne istorijske dokumentacije Pol Tompson, u svojoj knjizi „Istoričar i i usmena istorija”, kaže da je današnja upotreba „usmene istorije” nova poput magnetofona i da ima radikalne posledice kada je reč o budućnosti. „Ali to ne znači da nema i svoju prošlost.”

Postavljeno: jun 2014.

Pošaljite svoje utiske o ovoj strani na adresu urednika sajta: Dragoslav Simić, sicke41@gmail.com. Vaše pismo može biti objavljeno.

« Nazad